“Haddii Aad I Wareysato, soo idili maayan ? Adigana ku xiri maayaan?”
Baaritaan ku saabsan gabdhaha Soomaaliyeed ee ku xayiran argagixisada Shabaab iyo amni-darrada ka jirta xeryaha barakacayaasha Muqdisho
Hordhac
“Haddii aad i wareysato, ma i dilayaan? Adigana ma lagu xirayaa?”
Kuwani waxay ahaayeen erayada gariirayay ee ay tiri haweeney 32 jir ah oo aan kula kulmay xero barakacayaal ku taal duleedka Muqdisho. Codkeeda ruxmaya iyo gacmaheeda si adag isu qabsaday waxay muujinayeen cabsi joogto ah oo nolol maalmeedkeeda ku hareeraysan.
Su’aasheeda waxa ay xambaarsanayd ma aha oo keliya cabsi gaar ah, balse waxay muujisay xanuunka guud ee kumannaan gabdho Soomaaliyeed oo laba jeer la dhibaateeyay: marka hore tuulooyinkoodii, halkaas oo Al-Shabaab ku khasbeen guur qasab, kufsi iyo cabsi-gelin; iyo markii labaad xeryaha barakacayaasha Muqdisho, halkaas oo ay wajahaan dhac, kufsi iyo amni-darro joogto ah.
Sida ay sheegtay Guddiga Qaranka ee Qaxootiga iyo Barakacayaasha (NCRI), Soomaaliya waxa ku nool in ka badan 3 milyan oo barakacayaal gudaha ah (IDPs), iyadoo dalka oo dhan la maamulo in ka badan 550 xero barakacayaal ah. Muqdisho ayaa qaaday culeyska ugu weyn, balse waxa ay weli ka mid tahay meelaha ugu halista badan ee ay haweenka iyo gabdhaha barakacayaasha ahi ku nool yihiin.
Fartuun, 17 jir – Shabeellaha Hoose
(Magaceeda dhabta ah waa la beddelay sababo ammaan iyo asturnaan ah.)
Fartuun waxay fasalka toddobaad joogtay markii Al-Shabaab ku amreen qoyskeeda in gabadha loo guuriyo dagaalyahan. Aabbaheed wuu diiday. Cunaqabatayntu waa ay dhacday: canshuuro culus, hanjabaad joogto ah, iyo wiilashii la qasbay in la askareeyo.
“Waxaan dareemayay noloshaydu inay dhammaatay anigoo weli ilmo ah,” ayay ooyeysay.
Hal habeen ayay iyada, hooyadeed iyo walaalaheed baxsadeen. Waxay socdeen lix saacadood iyagoo dhex maraya duur, ka hor inta aysan gaarin gaari u qaaday Muqdisho. Laakiin xerada ay gaareen waxay isu rogtay xabsi kale oo cabsi ah.
“Habeen kasta waxaan ka baqaa rasaasta iyo tuugada hubaysan. Waxaa nala soo galay teendhada, waxayna ka qaateen cuntadeenii iyo dharkeennadii. Waxaan seexdaa anigoo diyaar u ah inaan waayo wax kasta,” ayay tiri.
Bishii Febraayo, nin ayaa isku dayay inuu ku kufsado gudaha teendhada. Hooyadeed ayaa iska caabisay balse waxaa lagu dhuftay gacan. Tan iyo waqtigaas, waxay alaabtooda yar ku qariyaan deriska habeenkii.
“Markii hore waxbarashadaydii ayay iga qaadeen, hadda seexashadaydii ayay iga qaadeen,” ayay tiri Fartuun.
Maryan, 14 jir – Jubbada Hoose
(Magaceeda dhabta ah waa la beddelay sababo ammaan iyo asturnaan ah.)
Maryan waxaa lagu khasbay guur iyadoo 13 jir ah. Markii dambe, dagaalyahanno ayaa iskuulka ka afduubtay, lix bilood ayay u afduubnaayeen ilaa hooyadeed ay ka soo furatay. Waxay u carareen Muqdisho iyagoo rajaynaya nabad.
“Laakiin magaalada aan u malaynay inay nabad na siin doonto waxay noqotay meel kale oo cabsi ah,” ayay Maryan ii sheegtay.
Hal habeen, nin hubaysan ayaa u dhacay teendhadii, wuxuuna ka qaatay telefoon Nokia duug ah iyo cunto. Laba habeen kadib, iyadoo hooyadeed maqan tahay, ninkii ayaa ku kufsaday mindi qabad.
Daris ayaa soo gurmaday, laakiin dhaawicii hore ayuu dhacay.
Isbitaalka u dhow, Dr. Cumar Yuusuf ayaa xaqiijiyay kufsiga, wuxuuna siiyay daawo degdeg ah. Daris, Saciido Xasan, ayaa bixisay $40 kharashkii daawada.
Iyagoo ka cabsanaya ceeb iyo aargoosi, qoysku ma aysan ogeysiin booliska. Halkii, waxay si qarsoodi ah ugu guureen xero kale.
Xerada Cabsida
Kuwaan ma aha sheekooyin gooni ah – waa nolol maalinle ah.
Haweeney 28 jir ah ayaa ii sheegtay sida tuugo hubaysan u galeen teendhadeeda, kuna khasbeen inay wareejiso $20 ay u urursatay cunto. Qoys kale ayaa sheegay in tuugo ay xadeen cunto iyo caano maalintii ay ganacsade deeq u keenay.
Xeryaha loogu talagalay in lagu ilaaliyo barakacayaasha ayaa isu rogay meel aan sharci lahayn oo dambiilayaashu ku ugaarsadaan dadka ugu nugul.
Xog iyo Caddeyn
• Ugu yaraan laba kiis oo kufsi ah todobaad kasta ayaa laga soo sheegaa xeryaha barakacayaasha Muqdisho, sida uu sheegay olole-yaqaan Axmed Cumar Maxamed. Wuxuu aaminsan yahay in tirada dhabta ahi ka badan tahay, maadaama gabdho badan aamusaan cabsi iyo ceeb darteed.
• Dr. Cumar Yuusuf, oo maamula xarun caafimaad oo u dhow xero, ayaa daweeyay 40 kiis oo kufsi ah hal sano gudaheed. “Waxaan aragnaa dhaawacyo jireed iyo nafsi ah,” ayuu yidhi. “Laakiin culayska ugu weyn waa aamusnaanta.”
• Sida ay sheegtay UNHCR Somalia ARR 2024, Soomaaliya waxay ka mid tahay meelaha ugu sarreeya ee tacaddiyada jinsiga (GBV) ka dhacaan ee deegaannada barakacayaasha. Kaliya 35.8% barakacayaasha ayaa og halka laga heli karo adeegyada GBV, taas oo si weyn uga hooseysa bartilmaameedkii 75%.
Booliska iyo Maamulka
Xitaa saraakiisha amniga ayaa qiray dhibaatada.
Maxamed Cabdi, sarkaal boolis ah, ayaa ii sheegay: “Ciidamo nagu filan ma hayno. Waxaan ognahay dhac iyo kufsi inuu dhaco, laakiin dhif ayay dhacdaa in si rasmi ah loo soo gudbiyo.”
Yuusuf Xasan, sarkaal ka tirsan maamulka gobolka Banaadir, ayaa qirtay: “Waxaan u baahanahay ciidamo gaar ah iyo agab badan, balse wax tallaabo joogto ah lama qaadin.”
Codadka Mas’uuliyiinta Barakacayaasha
Si aan u fahmo sababta xeryaha Muqdisho u sii ahaadeen meel aan amni ahayn, waxaan la hadlay dadka masuulka ka ah arrimaha barakacayaasha:
• Axmed Maxamuud, Agaasimaha Barakacayaasha degmada Garasbaaley – halka ugu weyn ee barakacayaashu ku nool yihiin Banaadir – ayaa ii sheegay:
“Waxaan halkan ku haynaa kumannaan qoys, laakiin ma jiro boolis joogto ah iyo kheyraad ku filan. Tani waxay ka tagtay haweenka iyo carruurta iyagoo u nugul rabshad maalin kasta.”
• Safiiyo Xasan, Guddoomiyaha Guddiga Qaranka ee Qaxootiga iyo Barakacayaasha (NCRI), ayaa qiratay fashilka ilaalinta gabdhaha:
“Waxaan ka shaqeyneynaa hoy, caafimaad iyo nolol maalmeed, balse amniga waa wax naga baxsan. Waxaan u baahanahay wada shaqeyn dhow oo booliska iyo ciidamada ammaanka dowladda ah. Iyadoo taas aan la helin, caawintayadu ma dammaanad qaadi karto amni.”
Ururada Xuquuqda Haweenka
Bulshada rayidka ah ayaa iftiimisay dhibaatada qarsoon ee haweenka barakacayaasha.
Hooyo Shield Somalia, oo ah NGO maxalli ah, ayaa diiwaan gelisay tobannaan kiis oo culus.
“Laba sano gudahood, waxaan daweeyay 122 haween barakacayaal ah oo ku badbaaday kufsi. Waxay noo yimaadaan jab jaban, balse marka la siiyo taageero caafimaad iyo sharci, qaar badan ayaa bilaabaya inay noloshooda dib u dhisaan,” ayay tiri Dr. Saciido, nafsi-yaqaan hogaamisa xarunta.
Asha Maxamed, oo ah isku-duwaha dhalinyarada ee IDI, ayaa intaas ku dartay:
“Gabdhaha xeryaha waxay sheekooyinkooda u sheegaan si hoose oo cabsi leh. Markaan codkooda ku gaarsiino meelo ammaan ah, waxaan tusnaa inay kelinimo ka bixi karaan.”
Fartuun Xasan, oo ka mid ah aasaasayaasha, ayaa sheegtay:
“Marka haweenku helaan xitaa dakhli yar, waxay diidi karaan guur qasab ama ku tacaddi. Karaamadu waxay ku bilaabataa madax-bannaanida dhaqaale.”
Badbaado Women Watch (BWW)
Badbaado Women Watch waxay muujisay muhiimadda xog ururinta. Waxay maamushaa khad telefoon oo loogu talagalay soo sheegidda rabshadaha.
Maryan Cabdulle, sarkaalka kormeerka ee BWW, ayaa tiri:
“Bishii waxaan diiwaan gelinaa tobannaan wicitaan – kufsi, guur khasab, iyo jirdil guri. In kasta oo kiisaska badankood maxkamadaha aysan gaarin, haddana ugu yaraan sheekooyinkooda lama sii qarinayo.”
Tani waxay muujinaysaa sida xog ururintu uga caawin karto jebinta ciqaab la’aanta.
Gunaanad
Sheekooyinka Fartuun, Maryan, iyo kumannaan kale ayaa muujinaya xaqiiq murugo leh: gabdhaha Soomaaliyeed laba jeer ayaa la khiyaameeyay. Mar dagaalyahannada tuulooyinkooda; iyo mar labaad xeryaha loogu talagalay in lagu ilaaliyo.
Su’aashu weli way taagan tahay:
Yaa xaday amniga gabdhaha Soomaaliyeed — Shabaab, tuugada, mise nidaamka ku fashilmay inuu ilaaliyo?